Professor of Operations Management
Senior Researcher, Healthcare
Het centrale thema van de 9de Vlerick Healthcare Conference, die plaats vond op 27 oktober 2022, was duurzaamheid in de gezondheidszorg. De nieuwste inzichten uit de academische en professionele wereld werden gedeeld in een bruisende, interactieve setting met plenaire lezingen en thematische sessies. Professor Brecht Cardoen (Vlerick Healthcare Management Centre), researcher Esther Van Haute en Julie Leblanc (Vlerick Alumni Healthcare Club) blikken terug.
De transitie naar duurzaamheid is ingezet en de belangstelling voor dit thema wordt duidelijk merkbaar in de gezondheidssector. Met de groeiende klimaat- en energiecrisis en de toenemende druk op alle landen, bedrijven en organisaties om hun werkwijze te veranderen, moet ook deze sector versnellen. Volgens Dr. Michael Wagemans (Partner en Head of Sustainability & ESG bij KPMG Belgium) kan je de betekenis van het woord ‘duurzaamheid’ samenvatten als waardecreatie op lange termijn, maar hangt deze betekenis ook af van de relatieve nadruk op de verschillende aspecten van de sociale, economische en ecologische dimensies van duurzaamheid. Het gaat om de verantwoordelijkheid die organisaties dragen voor hun impact op de samenleving, waarbij het reduceren van de negatieve impact (bv. broeikasgasemissies) en het bevorderen van de positieve impact (bv. verhogen van de toegankelijkheid tot de gezondheidszorg voor kwetsbare doelgroepen) centraal staat. Met initiatieven zoals de Burgemeestersconvenant 2030 en de verschuiving naar hernieuwbare energie zijn we ook in de gezondheidszorg deze duurzaamheidsweg ingeslagen, maar op deze weg komen we heel wat uitdagingen tegen.
Wereldwijd drukken gezondheidszorgorganisaties een aanzienlijke stempel op het milieu. Zo is de gezondheidszorg verantwoordelijk voor de vijfde grootste bijdrage aan de uitstoot van broeikasgassen wereldwijd, is 5,5% van de totale uitstoot van broeikasgassen in ons land toe te schrijven aan de gezondheidszorg en wordt er in een Vlaams ziekenhuis per persoon per operatie ongeveer 8,4 kg afval geproduceerd1. De vele initiatieven van gezondheidszorgorganisaties om hun ecologische voetafdruk naar beneden te halen, gaan dan ook niet onopgemerkt voorbij. Ook de aandacht voor thema’s zoals diversiteit en toegankelijkheid tot betaalbare zorg nemen toe. Echter, om deze gespreide initiatieven te coördineren en duurzaamheid te verankeren in een organisatie, is een duurzaamheidsplan onontbeerlijk. Maar hoe begin je daar nu aan?
Er zijn vier belangrijke stappen naar meer duurzaamheid, te beginnen met het grondig nadenken over en het definiëren van de maatschappelijke impact die je als organisatie wenst te hebben. Het gaat hier om de reden van je bestaan met het oog op het creëren van een blijvende impact. Deze doelstelling zal de basis vormen van je duurzaamheidsplan. Dr. Michael Wagemans merkt op dat niet elke organisatie eenzelfde ambitie heeft, en dat je een onderscheid kan maken tussen een compliance, strategische of transformationele aanpak. Afhankelijk van deze keuze zal een ander implementatieplan uitgevoerd worden met een verschillende behoefte aan bereidheid tot verandering.
Wanneer je een duurzaamheidsplan opmaakt, zal je al snel merken dat duurzaamheid vele dimensies heeft, met nog veel meer belangrijke uitdagingen om te overwinnen. Denk hierbij aan afvalverwerking, diversiteit, databeveiliging, broeikasgasemissie, enz. Om duurzame waarde te creëren en niet te verdrinken in vele ongestructureerde projecten die doorheen de tijd uitdoven, is het cruciaal om prioriteiten te stellen in de doelen die je als organisatie wenst te behalen. Prof. Dr. Kerstin Fehre duidt hierbij op het belang van een materiality matrix, een instrument om het belang van acties voor stakeholders te verbinden met de performantie van de organisatie of bedrijf. Wanneer je je over deze duurzaamheidsvraagstukken buigt en prioriteiten vastlegt, is het belangrijk om alle stakeholders te betrekken in deze dialoog en zo te komen tot een gedragen duurzaamheidsplan. De United Nations Development Goals for Sustainability kunnen hierbij een belangrijke bron van inspiratie vormen.
Na deze denkoefeningen zijn er aan geëngageerde boodschappen veelal geen gebrek, maar hoe breng je duurzaamheid tot leven? Duurzaamheid heeft een strategie nodig. Het gaat om het omzetten van je duurzaamheidsdoelstellingen in acties. Keira Driansky (Country President Belgium & Luxembourg - AstraZeneca) en Thomas Canon (Sustainability Program Director - IBA) deelden tijdens deze conferentie hun inzichten over welke initiatieven binnen hun onderneming genomen worden om hun strategie naar acties om te zetten. Door beide getuigenissen werd meteen duidelijk dat het niet voldoende is om duurzaamheid toe te voegen als een extra punt op de strategische agenda, maar dat het deel zou moeten uitmaken van elk huidig strategisch agendapunt om duurzaamheid te verankeren in de organisatie, nu maar ook op lange termijn. Ook werd duidelijk dat het streven naar de juiste balans hierbij misschien wel de grootste uitdaging kan zijn; balans tussen stakeholders (patiënten en planeet), maar ook balans tussen doel en winst. Ook Stefaan Claeys (Facilitair Directeur van het Imelda ziekenhuis in Bonheiden) toonde aan dat organisaties die duurzaam ondernemen hun duurzaamheidsdoelstellingen moeten integreren in alle besluitvormingsprocessen, en dus ook in het investeringsproces. Verscholen onder veelbelovende innovaties, vinden we soms bedreigingen voor onze duurzaamheidsdoelstellingen waar we moeten over waken. Zo kan de torenhoge energieconsumptie van hardware en de opslag van beeldmateriaal dat jaren bewaard moet blijven een aanzienlijke impact hebben op onze duurzaamheidsdoelstellingen, zowel ecologisch maar ook financieel. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een 7-Tesla MRI, waarbij de hoge beeldkwaliteit ook een hoge kost kent. Een afweging tussen de voor- en de nadelen op lange termijn is dus essentieel.
Tot slot blijft het belangrijk om je duurzaamheidsdoelstellingen te bewaken en de implementatie van je duurzaamheidsstrategie te monitoren door KPI's voor milieu, maatschappij en bestuur of ESG te definiëren. ESG (Environment, Social and Governance) verwijst naar een raamwerk dat ontstond uit de financiële wereld om de milieu-, sociale en governance-aspecten van een bedrijf te evalueren om op deze manier investeerders te helpen de levensvatbaarheid van de acties van een bedrijf op lange termijn in te schatten2. Momenteel wordt dit raamwerk ook door heel wat leiders aangewend om het duurzaamheidsplan stuurbaar en meetbaar te maken.
Wanneer we verder kijken dan duurzaamheid op organisatieniveau, zien we dat er nog heel wat uitdagingen op ons wachten. Tijdens deze conferentie lag de focus niet enkel op het creëren van een duurzame organisatie, maar ook op het creëren van een duurzaam gezondheidszorgsysteem waarbij alle stakeholders op een geïntegreerde manier betrokken worden en samenwerken. Omwille van de humanitaire verantwoordelijkheid die we als sector dragen, moeten we ons de vraag stellen hoe we samen kunnen transformeren naar duurzame zorg om mensen gezond te houden zonder onze planeet ziek te maken. Dr. Eveline DeCoster, dermatoloog en adviseur van Zakia Khattabi – Federaal Minister voor Klimaat, Leefmilieu, Duurzame Ontwikkeling en Green Deal – gaf ons alvast enkele handvaten.
Vanuit de Europese Unie wordt de transitie naar duurzame zorg begeleidt door het aanreiken van een Europees referentiekader, de European Green Deal. Deze EU Green Deal vormt een roadmap – die zowel ecologische, economische als sociale aspecten van duurzaamheid omvat – om de beweging naar een schone en circulaire economie in Europa te versnellen, het efficiënt gebruik van hulpbronnen te stimuleren, de vervuiling terug te dringen en het verlies van biodiversiteit terug te draaien.
Maar ook op mondiaal niveau wordt er nagedacht over duurzaamheid. Naar aanleiding van de COP26 (Conference of Parties) in november vorig jaar, waar ook België de belofte maakte om duurzame gezondheidsstelsels uit te bouwen om tegen 2050 klimaatneutraal te zijn, is op internationaal niveau een verbintenis opgesteld, genaamd Alliance for Transformative Action on Climate and Health (ATACH). Binnen die verbintenis wil met de ambities verwezenlijken door gebruik te maken van de collectieve macht van de WHO-lidstaten en andere belanghebbenden om deze agenda in tempo en schaal vooruit te helpen en om de samenhang tussen klimaatverandering en gezondheid in nationale, regionale en mondiale plannen te bevorderen.
De feedback uit ATACH wordt ook geïntegreerd in het Belgische National Environment and Health Action Plan (NEHAP3). Dat Nationaal Actieplan Milieu en Gezondheid biedt een globaal, coherent actiekader op het vlak van milieu en gezondheid op alle institutionele niveaus in België. NEHAP3 wil een toolbox bieden voor praktische, gecoördineerde acties en bevordert synergiën op alle niveaus, tussen actoren, sectoren, onderwerpen en beleid.
Ook in België moeten we afscheid nemen van lineaire economieën en koers varen richting circulaire economieën waar afval tot een minimum wordt beperkt. Als onderdeel van het Belgische National Recovery and Resilience Plan (NRRP) wil de federale overheid hiertoe innovatieve projecten ondersteunen die bijdragen tot de uitvoering van activiteiten en/of toegepast onderzoek in vier specifieke sectoren, waaronder ook de gezondheidszorg. Minister Zakia Khattabi deed hiervoor samen met Pierre-Yves Dermagne een eerste projectoproep, nl. Belgium Builds Back Circular.
En wij mochten op onze conferentie alvast getuige zijn van enkele projecten die perfect aansluiten bij deze transitie richting circulaire economieën. Volgens Arianna Gamba, programmamanager circulaire gezondheidszorg bij Health Care Without Harm Europe, zijn ziekenhuizen in hun dagelijkse activiteiten sterk afhankelijk van plastic goederen, waardoor hun ecologische voetafdruk toeneemt. Daarentegen zien we een verschuiving naar meer gebruik van disposables en biobased producten. Hoewel sommige disposables en biobased producten recyclebaar zijn, stelt Gamba dat recycling niet de eindoplossing is om het afvalprobleem van de sector aan te pakken. Via de missie van Health Care Without Harm willen ze het gebruik van duurzamere producten aanmoedigen via hun afvalhiërarchie. Via de hiërarchie benadrukken ze de noodzaak om de producten die ziekenhuizen momenteel gebruiken, opnieuw te gebruiken, te heroverwegen en opnieuw te ontwerpen. Voortbouwend op deze argumenten hoorden we van Joost van der Sijp, chirurg, oncoloog, medeoprichter en directeur van GreenCycl dat de enorme hoeveelheid afval die wordt geproduceerd tijdens een operatie blijft stijgen. Hij benadrukte de impact van het model voor eenmalig gebruik, dat enerzijds de veiligheid van patiënten beschermt en verschillende voordelen biedt, maar anderzijds bijdraagt aan de enorme verspilling door de sector. HIj demonstreerde een circulaire stroom waarin ze materialen/afval uit de ziekenhuizen gebruiken en herontwerpen tot hoogwaardige producten, om deze opnieuw te gebruiken binnen het ziekenhuis. Het proces dat door GreenCycl wordt gegenereerd, toont de circulaire economie aan waarnaar we moeten streven in een sector die worstelt met de impact op het klimaat.
Ondanks de grote aandacht die uitgaat naar ecologische duurzaamheid, kan je sociale duurzaamheid niet over het hoofd zien. Het gaat hier om de belangen van medewerkers in de gezondheidszorg, van de patiënten maar ook om de belangen van andere mensen die geïmpacteerd worden door de gezondheidszorg die wij voorzien. We moeten ons dus voortdurend de vraag stellen of de gezondheidszorg die we aanbieden ethisch en sociaal duurzaam is. Gelijkheid en toegankelijkheid tot de gezondheidszorg vormen nog steeds een grote uitdaging in België die we in de komende jaren moeten aanpakken.
1 Gebaseerd op respectievelijk presentaties Arianna Gamba, Eveline DeCoster en Joost van der Sijp
2 Who cares wins: connecting financial markets to a changing world, 2004, World Bank Group